Phân tích truyện ngắn Củ khoai nướng của Tạ Duy Anh

Khám phá phân tích sâu sắc truyện ngắn “Củ khoai nướng” của Tạ Duy Anh tại SoanVan.com.vn. Bài viết đi sâu vào giá trị nhân văn, tình người ấm áp và ý nghĩa biểu tượng của củ khoai, giúp học sinh nắm vững kiến thức, cảm thụ tác phẩm để ôn thi hiệu quả, đạt điểm cao môn Ngữ văn. Tìm hiểu ngay!

Phân tích truyện ngắn Củ khoai nướng của Tạ Duy Anh

Đọc tác phẩm Củ Khoai Nướng:

Sau trận mưa rào vòm trời như được rửa sạch, trở nên xanh và cao hơn.

Đã chớm hè nhưng trời vẫn lành lạnh, cái lạnh làm người ta hưng phấn và chóng đói. Thường Mạnh đi học về là đi thả trâu. Tối mịt cậu rong trâu về, đầu tưởng tượng đến một nồi cơm bốc khói nghi ngút.

Nhưng từ giờ đến tối còn lâu và cậu cần phải tìm được một việc gì đó trong khi con trâu đang mải miết gặm cỏ. Cậu bèn ngồi đếm từng con sáo mỏ vàng đang nhảy kiếm ăn trên cánh đồng màu đã thu hoạch. Thỉnh thoảng chúng lại nghiêng ngó nhìn cậu, ý chừng muốn dò la xem “anh bạn khổng lồ” kia có thể chơi được không. Chợt Mạnh phát hiện ra một đám mầm khoai đỏ au, mập mạp, tua tủa hướng lên trời. Kinh nghiệm đủ cho cậu biết bên dưới những chiếc mầm là củ khoai lang sót. Với bất cứ đứa trẻ trâu nào thì điều đó cũng tương đương với một kho báu. Nó bị sót lại từ trước Tết và bây giờ nó sẽ rất ngọt. Để xem, anh bạn to cỡ nào? Không ít trường hợp bên dưới chỉ là một mẩu khoai. Nước miếng đã kịp tứa khắp chân răng khi cậu tưởng tượng đến món khoai nướng. Ruột nó trong như thạch. Những giọt mật trào ra, gặp lửa tạo một thứ hương thơm chết người, nhất là khi trời lại lành lạnh thế này. Thật may là mình đem theo lửa – cậu lẩm bẩm. Sợ niềm hy vọng đi veo mất nên cậu rón rén bới lớp đất mềm lên. Khi cậu hoàn toàn tin nó là một củ khoai thì cậu thọc sâu tay vào đất, sâu nữa cho đến khi những ngón tay cậu ôm gọn củ khoai khá bự, cậu mới từ từ lôi nó lên. Chà, thật tuyệt vời. Nó không chỉ đơn thuần là củ khoai sót. Nó y như quà tặng, một thứ kho báu trời đất ban riêng cho cậu.

Mạnh đã có việc để làm, mà lại là một việc làm người ta háo hức. Trong chốc lát đống cành khô bén lửa và đợi đến khi nó chỉ còn lớp than hồng rực Mạnh mới vùi củ khoai vào. Cậu ngồi im lắng nghe một sự dịch chuyển vô cùng tinh tế dưới lớp than, cùi trắng muốt đang bị sức nóng ủ cho thành mật. Từng khoảnh khắc với Mạnh lúc này trở nên vô cùng huyền diệu. Rồi có một mùi thơm cứ đậm dần, cứ quánh lại, lan tỏa, xoắn xuýt. Cậu nhớ lại có lần bà kể, nhờ đúng một củ khoai nướng mà ông cậu thoát chết đói và sau đó làm nên sự nghiệp. Chuyện như cổ tích nhưng lại có thật. Nào, để xem sau đây cậu sẽ làm nên công trạng gì.

Chợt cậu thấy có hai người, một lớn, một bé đang đi tới. Ông già ôm theo bọc tay nải còn cậu bé thì cứ ngoái cổ lại phía làng. Cậu nhận ra hai ông cháu lão ăn mày ở xóm bên. Hôm nay, chẳng có phiên chợ sao ông cháu lão cũng ra khỏi nhà nhỉ. Vài lần giáp mặt cậu bé và thấy mặt mũi nó khá sáng sủa. Bố mẹ nó chết trong một trận lũ quét nên nó chỉ trông cậy vào người ông mù lòa.

Mạnh lén trút ra tiếng thở dài khi ông cháu lão ăn mày đã đến rất gần. Có thể thấy rõ cánh mũi lão phập phồng như hà hít tìm thứ mùi vị gì đó. Cậu bé vẫn câm lặng, thỉnh thoảng lén nhìn Mạnh.

– Mùi gì mà thơm thế – ông cậu bé lên tiếng – Hẳn ai đang nướng khoai. Ngồi nghỉ một lát để ông xin lửa hút điếu thuốc đã cháu.

Ông lão lần túi lấy gói thuốc lào. Thằng bé giúp ông tháo khỏi lưng chiếc điếu nhỏ xíu. Mùi khoai nướng vẫn ngào ngạt và Mạnh đành ngồi chết gí, không dám động cựa. Chỉ khi ông lão nhờ, cậu mới cúi xuống thổi lửa. Chà, ông cháu lão mà ngồi dai là củ khoai cháy mất. Đã có mùi vỏ cháy. Lửa sẽ lấn dần vào cho đến khi biến củ khoai thành đen thui mới thôi. Dường như đoán được nỗi khó xử của Mạnh, ông lão bảo:

– Tôi chỉ xin lửa thôi…

Mạnh như bị bắt quả tang đang làm chuyện vụng trộm, mặt đỏ lên. Nhưng ông lão mắt lòa không thể nhìn thấy còn cậu bé ý tứ nhìn đi chỗ khác.

– Thôi, chào cậu nhé. Ta đi tiếp đi cháu!

Ông lật đật đứng dậy, bám vào vai cậu bé, vội vã bước. Cậu bé lặng lẽ nhìn Mạnh như muốn xin lỗi vì đã làm khó cho cậu. Cái nhìn đĩnh đạc của một người tự trọng, không muốn bị thương hại khiến Mạnh vội cúi gằm xuống. Ôi, giá như có ba củ khoai, chí ít cũng là hai củ. Đằng này chỉ có một… Mạnh thấy rõ tiếng chân hai ông cháu xa dần. Nhưng chính khi ấy, khi củ khoai nóng hổi, lớp vỏ răn lại như từng gợn sóng nằm phơi ra trước mắt Mạnh, thì nỗi chờ đón háo hức lúc trước cũng tiêu tan mất. Giờ đây củ khoai như là nhân chứng cho một việc làm đáng hổ thẹn nào đó. Dù Mạnh có dối lòng rằng mình chẳng có lỗi gì sất nhưng cậu vẫn không dám chạm vào củ khoai… Hình như đã có người phải quay mặt đi vì không dám ước có được nó. Có thể ông nội cậu đã từng nhìn củ khoai nướng cho ông làm nên sự nghiệp bằng cái cách đau đớn như vậy.

Mặc dù rong trâu về từ chiều nhưng mãi tối mịt Mạnh mới vào nhà. Giờ đây mới là lúc cậu sống trọn vẹn với cảm giác ngây ngất của người vừa được ban tặng một món quà vô giá. Cậu nhắm mắt lại mường tượng giây phút cậu bé kia mở gói giấy báo ra. Nửa củ khoai khi đó sẽ khiến cậu ta liên tưởng đến phép lạ, có thể lắm chứ! Và rồi cậu thấy lâng lâng đến mức chính mình tự hỏi liệu đây có phải là giấc mơ?

Tạ Duy Anh

Dàn ý chi tiết

I. MỞ BÀI

Dẫn dắt gián tiếp:
Văn học không chỉ là tấm gương phản chiếu hiện thực mà còn là ngọn đèn soi rọi vào những góc khuất trong tâm hồn con người, khơi dậy suy ngẫm về đạo đức, tình người và nhân cách sống.
Giới thiệu tác phẩm và khẳng định vấn đề:
Trong dòng chảy ấy, truyện ngắn “Củ khoai nướng” của Tạ Duy Anh đã để lại dấu ấn sâu đậm với người đọc bằng câu chuyện giản dị nhưng đầy ám ảnh, kể về một cậu bé đối diện với sự giằng xé nội tâm giữa lòng ích kỷ và lòng trắc ẩn. Tác phẩm mang giá trị nhân văn sâu sắc, khơi dậy ý thức chia sẻ và thấu cảm trong mỗi con người.

II. THÂN BÀI

1. Chủ đề và mạch cảm xúc của truyện

Truyện ngắn “Củ khoai nướng” xoáy sâu vào chủ đề đấu tranh nội tâm giữa lòng ích kỷ và lòng trắc ẩn, từ đó đề cao giá trị của sự sẻ chia và nhân ái trong đời sống con người.
Mạch cảm xúc trong truyện phát triển theo hành trình tâm lý của nhân vật Mạnh: từ vui sướng hồn nhiên khi tìm được “kho báu”, đến ngập ngừng, lúng túng trước hai ông cháu ăn mày, rồi dằn vặt vì cảm giác có lỗi, và cuối cùng là sự thanh thản khi lựa chọn hành động tử tế.
Diễn biến cảm xúc ấy tuy giản dị nhưng giàu sức gợi, góp phần thể hiện sâu sắc thông điệp nhân văn mà tác phẩm muốn truyền tải.

2. Phân tích nhân vật Mạnh – trung tâm của câu chuyện

Hình ảnh ban đầu:

Một cậu bé hồn nhiên, giản dị, đang say sưa với thú vui của trẻ mục đồng.
Niềm vui đến từ việc phát hiện được củ khoai sót – “món quà trời đất ban riêng cho cậu”.

Diễn biến tâm lý phức tạp khi gặp ông cháu ăn xin:

Mùi khoai nướng khiến ông lão để ý, nhưng chỉ xin… lửa.
Cậu bé ăn xin không nói lời nào, chỉ nhìn Mạnh bằng ánh mắt đầy tự trọng, ý tứ và có phần cảm thông.
Mạnh thấy như bị “bắt quả tang đang làm chuyện vụng trộm” → cảm giác xấu hổ, tội lỗi dâng lên dù không ai yêu cầu cậu chia khoai.

Cao trào nội tâm:

Khi củ khoai chín, đáng lẽ là lúc vui nhất, thì Mạnh lại thấy: “nỗi chờ đón háo hức cũng tiêu tan mất”.
Củ khoai giờ trở thành bằng chứng cho sự ích kỷ, một điều mà cậu không muốn giữ lại.
Quyết định chia nửa củ khoai cho cậu bé kia (dù không mô tả chi tiết nhưng được khẳng định gián tiếp qua tâm trạng “ngây ngất” sau đó) là bước chuyển tâm lý quan trọng → từ ích kỷ đến thức tỉnh, từ chiếm hữu đến sẻ chia.

Ý nghĩa biểu tượng của củ khoai:

Là hiện thân của lòng tham – nhưng cũng là biểu tượng của lòng trắc ẩn.
Gắn với kỷ niệm của gia đình, làm sâu sắc thêm chiều sâu cảm xúc và bài học đạo đức.

3. Phân tích hình tượng ông lão ăn xin và cậu bé

Ông lão:

Mù lòa, nghèo đói, nhưng không cầu xin – chỉ xin lửa hút thuốc.
Hành động và lời nói của ông cho thấy một phẩm chất: tự trọng trong nghèo khó.

Cậu bé:

Mồ côi, sống nhờ vào ông nội.
Biết im lặng, biết nhìn đi chỗ khác để không gây khó xử cho Mạnh.
Ánh mắt cuối cùng – “ánh nhìn đĩnh đạc” khiến Mạnh tỉnh ngộ, nhận ra sự nhỏ nhen trong lòng mình.

Ý nghĩa nhân vật phụ:

Không chỉ là nền cho sự thay đổi của Mạnh, mà còn là đại diện cho vẻ đẹp của lòng tự trọng và nhân cách trong khốn khó.

4. Nghệ thuật đặc sắc trong truyện

Tình huống truyện đơn giản nhưng giàu kịch tính tâm lý:
Một khoảnh khắc tưởng chừng nhỏ nhặt lại khơi dậy hàng loạt suy nghĩ về thiện – ác, cho – giữ.
Ngôi kể thứ ba nhưng điểm nhìn nghiêng về Mạnh:
Giúp người đọc thấu hiểu tâm trạng, dễ đồng cảm với sự giằng xé của cậu bé.
Ngôn ngữ giản dị, giàu sức gợi:

Miêu tả khéo léo mùi thơm của khoai, chi tiết “mùi khoai ngào ngạt, lớp vỏ răn lại” rất giàu hình ảnh, khơi gợi giác quan người đọc.
Phép so sánh như “hương thơm chết người”, “như quà tặng trời đất” góp phần tăng tính biểu cảm.

Giọng điệu nhẹ nhàng, trầm lắng, giàu chất suy tưởng:
Không phô trương đạo lý, truyện để cho người đọc tự cảm, tự suy, tự chọn lấy bài học đạo đức cho mình.

5. Đánh giá chung và liên hệ

Ý nghĩa tư tưởng:

“Củ khoai nướng” gợi nhắc đến sự lựa chọn trong mỗi con người: ích kỷ hay chia sẻ, thờ ơ hay đồng cảm.
Dù không có “phát ngôn đạo đức” nào, nhưng câu chuyện để lại một dư âm mạnh mẽ về lòng tốt và nhân cách.

Liên hệ mở rộng:

Có thể so sánh với truyện “Tấm lòng của mẹ” (Nguyễn Nhật Ánh) – cũng là câu chuyện đời thường, cũng viết cho thiếu nhi nhưng đánh động người lớn.
Tác phẩm phù hợp để đưa vào học đường như một bài học đạo đức nhẹ nhàng mà thấm thía.

III. KẾT BÀI

Khẳng định giá trị truyện ngắn:
“Củ khoai nướng” không chỉ là một câu chuyện thiếu nhi, mà là bài học sâu sắc về lòng nhân ái, sự cảm thông, sự lựa chọn giữa cái đúng và cái sai trong đời sống thường nhật.
Mở rộng suy nghĩ:
Trong một xã hội đang bị cuốn theo vật chất và lợi ích cá nhân, những câu chuyện như “Củ khoai nướng” nhắc nhở ta về giá trị của tình người – thứ đôi khi đến từ một hành động nhỏ, nhưng đủ khiến ta trở thành… một con người tốt hơn.

Bài làm

Có những câu chuyện không cần ồn ào kịch tính, nhưng vẫn khiến lòng người rung lên bởi sự tinh tế và nhân hậu. Văn học đích thực chính là như thế, lặng lẽ soi chiếu vào những khoảng tối trong tâm hồn, đánh thức nơi con người khát vọng sống đẹp, sống tử tế. Truyện ngắn “Củ khoai nướng” của Tạ Duy Anh là một tác phẩm như vậy: giản dị trong hình thức nhưng sâu sắc trong nội dung. Bằng nghệ thuật kể chuyện tinh tế, tình huống khéo léo và ngôn ngữ giàu hình ảnh, tác phẩm khẳng định giá trị cao đẹp của lòng nhân ái và sự sẻ chia trong đời sống.

Chủ đề của truyện ngắn “Củ khoai nướng” là cuộc đấu tranh nội tâm giữa lòng ích kỷ và lòng tốt, giữa sự ham muốn cá nhân và sự sẻ chia với người khác. Qua hình ảnh giản dị của một củ khoai, tác phẩm khắc họa sống động giây phút cậu bé Mạnh dằn vặt, trăn trở khi đứng trước lựa chọn tưởng nhỏ bé nhưng lại chứa đựng cả nhân cách. Mạch cảm xúc trong truyện chảy nhẹ nhàng, từ niềm vui hồn nhiên, đến sự ngập ngừng bối rối, rồi dần dần chuyển thành sự thanh thản, như một hành trình thầm lặng của sự trưởng thành và nhân hậu, để lại dấu ấn sâu sắc trong trái tim bạn đọc.

Nhân vật Mạnh hiện lên là một cậu bé trong trẻo, hồn nhiên, say mê với những niềm vui giản dị của tuổi thơ, và háo hức khôn xiết khi tìm thấy củ khoai – “một thứ kho báu trời đất ban riêng cho cậu”. Thế nhưng, niềm vui ấy bỗng chốc lung lay trước sự xuất hiện bất ngờ của hai ông cháu ăn xin. Dù ông lão chỉ xin một chút lửa, còn cậu bé nhìn Mạnh bằng ánh mắt im lặng mà đầy tự trọng, chính sự yên lặng ấy lại khiến Mạnh bỗng thấy lòng mình chùng xuống, như đang làm điều gì đó đáng xấu hổ. Khi củ khoai chín, mùi thơm ngào ngạt không còn mang lại niềm hạnh phúc đơn thuần nữa, mà trở thành chứng tích cho sự ích kỷ mà cậu không thể nguôi ngoai. Trong khoảnh khắc tĩnh lặng ấy, sự im lặng đã trở thành tiếng nói thức tỉnh. Mạnh âm thầm chia sẻ nửa củ khoai, hành động tuy không được tả rõ nhưng lại hiện lên rõ nét qua tâm trạng ngây ngất, nhẹ nhõm sau đó. Đó là bước chuyển mình quan trọng, từ sự ham muốn chiếm hữu sang tấm lòng sẻ chia tràn đầy nhân hậu. Củ khoai – biểu tượng của cả lòng tham lẫn sự trắc ẩn – gắn với ký ức gia đình, trở thành phép thử âm thầm nhưng sâu sắc cho nhân cách con người.

Bên cạnh nhân vật Mạnh, hình ảnh ông lão ăn mày mù lòa và cậu cháu nhỏ cũng được xây dựng nhẹ nhàng nhưng đầy chiều sâu. Họ đại diện cho những phận đời nghèo khó nhưng vẫn giữ được phẩm chất cao đẹp: lòng tự trọng và sự im lặng đầy thấu cảm. Ông lão chỉ xin lửa để hút thuốc, không một lời van xin. Cậu bé cũng không mở miệng xin xỏ, chỉ nhìn Mạnh bằng ánh mắt như một lời xin lỗi vì đã vô tình làm khó cậu. Chính sự tự trọng ấy khiến lựa chọn của Mạnh trở nên đáng quý hơn gấp bội. Họ không phải là những người đến để nhận lòng thương hại, mà chính là những tấm gương phản chiếu lòng nhân ái của người khác, như một phép thử âm thầm nhưng đầy hiệu quả.

Về mặt nghệ thuật, “Củ khoai nướng” tuy có cốt truyện đơn giản, nhưng lại rất giàu kịch tính tâm lý. Tình huống truyện tuy nhỏ nhưng rất đắt, một khoảnh khắc ngắn ngủi mà hàm chứa nhiều lớp ý nghĩa. Ngôi kể thứ ba với điểm nhìn nghiêng về nhân vật Mạnh giúp người đọc dễ dàng nhập tâm, thấu hiểu từng rung động, từng biến chuyển trong tâm lý của cậu bé. Ngôn ngữ truyện giản dị mà tinh tế, giàu chất gợi tả, đặc biệt là các chi tiết miêu tả mùi vị, hình ảnh củ khoai nướng vừa cụ thể vừa giàu biểu tượng. Giọng điệu trầm lắng, nhẹ nhàng, không lên gân đạo đức, nhưng lại khiến người đọc tự suy ngẫm và tự tìm ra câu trả lời cho chính mình.

“Củ khoai nướng” là một tác phẩm giàu giá trị tư tưởng và nhân văn. Câu chuyện không có nhân vật phản diện, không có đối đầu gay gắt, mà chỉ có một sự lựa chọn, nhưng chính sự lựa chọn ấy lại đủ để lay động người đọc. Nó đặt ra một câu hỏi mà mỗi người đều phải đối diện trong cuộc sống: ta sẽ làm gì khi đối diện với lựa chọn giữa ích kỷ và sẻ chia, giữa giữ cho riêng mình hay nghĩ đến người khác? Đó là câu hỏi vượt thời gian, và câu trả lời như Mạnh đã chọn, chính là cách mỗi người trở nên tốt đẹp hơn.

M. Gorki từng khẳng định: “Văn học là nhân học” — bởi lẽ mỗi tác phẩm chân chính đều hướng đến con người, khơi dậy trong họ những phẩm chất đẹp đẽ nhất. “Củ khoai nướng” của Tạ Duy Anh cũng không nằm ngoài tinh thần ấy. Không chỉ là một câu chuyện thiếu nhi dung dị, truyện là bài học thấm thía về lòng nhân ái, sự cảm thông và lựa chọn sống tử tế trong những tình huống tưởng như rất nhỏ. Trong một xã hội đang bị cuốn theo vòng xoáy vật chất, tác phẩm như một lời nhắc nhở lặng lẽ mà sâu xa: đôi khi, chỉ một hành động giản đơn cũng đủ để làm sáng lên ánh sáng của tình người.

Hy vọng bài phân tích “Củ khoai nướng” giúp các em hiểu sâu hơn về thông điệp nhân văn của Tạ Duy Anh, từ đó cảm thụ tác phẩm tốt hơn. Đây là nguồn tài liệu quý giá để ôn tập và nâng cao kỹ năng viết văn. Chúc các em ôn thi Ngữ văn thật tốt, tự tin đạt được kết quả cao nhất!